1ـ اگر مراد از روز و شب همین روز و شب متداول باشند ، خودشان چیزی نیستند که جزء چیزی باشند. روز آن است که یک روی زمین به سمت خورشید باشد و با نور خورشید روشن شود. پس فارغ از نور خورشید حقیقی برای روز نیست. و شب این است که قسمتی از زمین پشت به خورشید بوده محروم از نور آن باشد. لذا شب یعنی عدم نور ؛ و عدم نور چیزی نیست تا جزء چیزی قرار گیرد. همانطور که ما سایه ی خودمان را چیزی می پنداریم ، در حالی که سایه همان عدم نور است و حقیقتاً چیزی نیست.

2ـ اگر روز و شب جزء خدا باشند ، لازم می آید که خدا زمانی وجود نداشته باشد. چون زمانی که زمین نبود ، روز و شبی هم وجود نداشت. پس طبق فرض حضرت عالی زمانی خدا فاقد جزئی از وجود خود بوده است و این یعنی نقص وجودی ؛ و موجودی که ناقص است نمی تواند خدا باشد.

3ـ روز و شب وابسته به زمین و خورشید هستند و بدون این دو ، روز و شب هم معنی ندارند. پس اگر این دو جزء وجود خدا باشند ، لازم می آید که جزئی از وجود خدا محتاج خورشید و زمین باشد ؛ و موجود محتاج نمی تواند خدا باشد.

4ـ موجودی که جزء دارد ، مرکّب است. و موجود مرکّب برای موجود شدن نیازمند اجزاء خود است. پس اگر خدا جزء داشته باشد ، لازم می آید که اجزاء خدا قبل از خودش وجود داشته باشند. پس در حقیقت آنکه حقیقتاً خداست اجزاء او هستند نه خود او و لازمه ی این امر آن است که به اندازه ی اجزاء خدا ، خدا وجود داشته باشد و این محال است. چون اگر خدا بیش از یکی باشد لازم می آید که محدود باشد ؛ و وجود دو نامحدود معنی ندارد. همچنین موجودی که محدود باشد کمال محض نمی تواند باشد ؛ و موجودی که کمال محض نیست ناقص است ؛ و هر ناقصی محتاج است و موجود محتاج نمی تواند خدا باشد.

5 ـ نشانه ی یک شیء یعنی چیزی که آن شیء را نشان می دهد. و چیزی که دیگری را نشان می دهد باید غیر از خود او باشد ؛ چون معنی ندارد که بگوییم یک چیز نشانه ی خودش است. پس نشانه های خدا نمی توانند عین خود او باشند. از طرفی خود یک شیء مرکّب نیز از اجزائش درست می شود ، لذا جزء یک شیء غیر از خود او نیست تا نشانه ی آن باشد.

دلائل فراوان دیگری نیز برای ردّ این پندار می توان ارائه نمود که به همین چند مورد بسنده می شود. امّا از آنجا که احساس می شود حضرت عالی تصوّر درستی خدا و خلق خدا ندارید مقاله ی زیر تقدیم حضورتان می شود که مقداری سنگین است ولی مطالعه ی چندین باره ی آن ان شاء می تواند نظرگاه حضرت عالی را نسبت به خداوند متعال ، تصحیح.

ــ تصوّر درست از خدا.

ـ واژه ی خدا مشترک لفظی است.

 باید توجه داشت که واژه ی خدا و معادلهای متعدد آن در زبانهای گوناگون ، لفظی تک معنایی نبوده در هر فرهنگ و دین و مذهب و مکتبی معنایی خاصّ دارد. برای مثال خدای مدّ نظر مسیحیان ، یک اَبَر انسان و یک پدر آسمانی است که در ضمن ، نقش خالقیّت و ربوبیّت نیز دارد ؛ و می تواند به صورت بشر در آمده فدای گناهان امّت شود ؛ یا خدای مطرح در کتاب مقدّس تحریف شده یهودیان ، خدایی است که گاه ناتوان و جاهل نیز هست ؛ و برخی اوقات از کار خود اظهار پشیمانی هم می کند؛ یا خدای واحد زرتشتیان قادر به خلقت مستقیم موجودات نیست لذا دو منشاء خلقت آفریده است تا آنها موجودات خیر و شرّ عالم را پدید آورند ؛ یا خدای مورد نظر علمای اشعری مذهب ، خدایی است که اوصافش عین ذاتش نبوده در اتّصاف به عالمیّت و قادریّت و امثال آنها محتاج به علم و قدرت و امثال اینهاست که خارج از ذات خدا بوده ازلی هستند. و ...

بنا بر این ، قبل از ورود در مباحث خداشناسی ابتدا باید به نحو اجمال روشن شود که ما چه تعریفی از خدا داریم و می خواهیم چگونه خدایی را اثبات کنیم. امّا برای بیان منظور علمای اسلام از خدا ، ابتدا لازم است چند مطلب زیربنایی توضیح داده شود تا راه برای درک درست از مقصود علمای اسلام فراهم شود.

ـــ وجود و ماهیّت 

انسان وقتی به درک خود (من ) یا حالات درونی خود یا اشیاء اطراف خود نائل می گردد ، دو مفهوم هستی و چیستی را از آنها ادراک می کند. برای مثال انسان از درک خود ، عقل خود ، اراده ی خود ، درخت ، ستاره ، آب ، و امثال اینها اوّلاً می فهمد که این امور وجود دارند. ثانیاً متوجّه می شود که این امور ، عین هم نیستند و باهم تفاوتهای ذاتی دارند. یعنی می فهمد که من ، عقل من ، اراده ی من ،  آب ، ستاره ، درخت و ... غیر از همدیگرند ولی همگی در وجود داشتن  اشتراک دارند. همچنین انسان با اندکی تعمّق درمی یابد که نسبتِ وجود به همه ی این امور به یک نحو است ؛ لذا گفته می شود: من وجود دارم ، اراده ی من وجود دارد ، درخت وجود دارد ، آب وجود دارد ، عقل من وجود دارد. همینطور با تعقّلی عمیقتر ادراک می کند که مفهوم وجود در تمام این قضایا(جملات خبری) یکی است ، لذا صحیح است که برای همه ی موارد یک وجود نسبت داده شده و گفته شود: درخت و آب و ستاره و من و عقل من و اراده ی من  وجود دارند. از همین جا دو مفهوم وجود و ماهیّت برای انسان حاصل می شود ؛ یعنی انسان متوجّه می شود که من بودن ، اراده بودن ، درخت بودن ، آب بودن ، عقل بودن غیر از وجود داشتن است و الّا صحیح نبود که یک وجود را در آنِ واحد به چند موجود نسبت داد ؛ چرا که این موجودات ، تفاوت ذاتی با یکدیگر دارند. پس اگر وجود درخت عین خود درخت ، و وجود عقل عین خود عقل بود نمی شد گفت : درخت و عقل وجود دارند چون در آن صورت لازم می آمد که درخت و عقل یک چیز باشند. بنا بر این ، فلاسفه بین وجود و اموری مثل درخت بودن ، آب بودن ، عقل بودن و اراده بودن که باعث تفاوت موجودات از همدیگر می شوند ، تفاوت قائل شده ، این امور را ماهیّت(چگونگی) موجودات نامیدند.

ـــ واجب الوجود و ممکن الوجود.

انسان بعد از پی بردن به این دو وجه در خود و حالات درونی خود و موجودات عالم ، باز متوجّه می شود که ماهیّت یک موجود ، بدون وجود نمی تواند تحقق پیدا کند. ماهیّتها مثل قالبهایی هستند که اگر محتوی وجود باشند موجود می شوند و اگر خالی از وجود باشند قالبهایی صرف خواهند بود. مثل سیمرغ ، دیو ، اژدهای هفت سر و امثال آنها که ماهیّاتی هستند بدون وجود و قالبهایی هستند بدون محتوا. بنا بر این ، ماهیّت گاه موجود است مثل درخت ، انسان ، عقل ، اراده و ... و گاه معدوم است مثل سیمرغ ، دیو و ... همچنین ممکن است ماهیّتی در زمانی موجود و در زمانی دیگر معدوم باشد مثل « من» ، شادی من ، اراده ی من که روزی نبودند و الآن هستند ؛ و مثل انواع دایناسورها که روزی موجود بودند ولی اکنون تحقق خارجی ندارند. فلاسفه از این خصلت ماهیّت ، مفهوم دیگری انتزاع نموده آن را «امکان »نامیده اند. بنا بر این ، موجوداتِ دارای ماهیّت همگی دارای امکان بوده ، ممکن الوجود هستند ؛ یعنی ممکن است تحقق خارجی داشته باشند و ممکن است تحقق خارجی نداشته باشد. به عبارت دیگر ، برای هر ماهیّتی ، فرض عدم جایز است همانطور که برای هر ماهیّتی فرض وجود نیز جایز است. برای مثال می توان نبود انسان یا ملائک یا عالم مادّه را فرض نمود ؛ کما اینکه فرض وجود برای سیمرغ و دیو بلامانع است. بر این اساس ، ممکن الوجود را تعریف کرده اند به موجودی که نسبتش به وجود و عدم یکسان است.

امّا برعکس ماهیّات ، که نسبتشان به وجود و عدم یکسان است ، خودِ وجود همواره تحقق خارجی دارد و محال است که موجود نباشد. چون از فرض نبود وجود ، تناقض لازم می آید ؛ چرا که وجود ، نقیض عدم است ؛ پس محال است وجود معدوم شود. فلاسفه از این خصلتِ وجود مفهومی به نام «وجوب » انتزاع نموده اند . بنا بر این ، واجب الوجود یعنی موجودی که عین وجود بوده فاقد ماهیّت است ؛ لذا عدم بردار نیست. به عبارت دیگر واجب الوجود یعنی وجود خالص ، بدون هیچ قالب و قید و حدّی. لذا وقتی گفته می شود واجب الوجود عبارت است از وجود محض و صرف و نامحدود مراد این است که او وجود خالص و بدون ماهیّت است. چرا که ماهیّت ، قالب و حدّ موجودات است. پس موجود فاقد ماهیّت یعنی موجود بدون حدّ (نامحدود) . بنا بر این ، نامحدود را نباید به معنی بی انتها یا بی نهایت معنی نمود. اشیاء ممکن و حتّی شیء مادّی هم ممکن است بی انتها یا بی نهایت باشد ولی هیچگاه نمی توانند نامحدود باشند ؛ چون فرض ممکن الوجود نامحدود مثل فرض مثلث چهار ضلعی است. ممکن الوجود طبق آنچه قبلاً گفته شد یعنی موجود دارای ماهیّت ، و نامحدود یعنی موجود بدون ماهیّت. و این دو نقیض یکدیگرند.

حاصل مطلب اینکه خدا از نظر حکما و متکلّمین اسلامی عبارت است از وجود محض ، صرف ، خالص و بدون ماهیّت (نامحدود) ؛ که واژه ی واجب الوجود ، بار تمام این معانی را به دوش می کشد. مقابل واجب الوجود ممکن الوجود است که عبارت است از موجودی که عین وجود نبوده برای تحقق خارجی نیازمند وجود است.

ـــ ملاک احتیاج به علّت

از مطالب پیشین روشن شد که نسبت ممکن الوجود به وجود و عدم یکسان است. پس ، تا وجود به ماهیّت اعطا نشده موجود نخواهد شد. بنا بر این ، امکان (نه اقتضاء وجود داشتن و نه اقتضاء عدم داشتن) علّت احتیاج به علّت است ؛ و کار علّت ، وجود دادن به ماهیّت و خارج نمودن او از حالت تساوی نسبت به وجود و عدم است. امّا کیست که بتواند به ماهیّت وجود دهد؟ روشن است که ماهیّات نمی توانند به یکدیگر وجود دهند ، چون خودشان محتاج وجود دهنده هستند ؛ بنا بر این ، تنها کسی که می تواند به ماهیّت وجود دهد خود وجود است ؛ چون تنها وجود است که خودش عین موجودیّت بوده نیازمند به وجود دهنده نیست. از اینرو سزا نیست که پرسیده شود : پس به خودِ وجود ، چه کسی وجود داده است؟ کما اینکه سزا نیست گفته شود: خدا وجود دارد. چون خدا (واجب الوجود) عین وجود است نه اینکه چیزی است که وجود دارد. این ماهیّات و ممکن الوجودها هستند که وجود دارند. یعنی ماهیّاتی هستند که به آنها وجود داده شده است. لذا در مورد خدا می توان گفت: خدا وجود است ، امّا در مورد ممکن الوجودها نمی توان چنین تعبیری را استعمال نمود. لذا نمی توان گفت: انسان وجود است ؛ درخت وجود است و ...  بلکه باید گفت انسان و درخت وجود دارند. و اگر کسی گفت: خدا وجود دارد. معلوم می شود که تصوّر نادرستی از خدا دارد ؛ و خدا را هم مثل بقیّه ی موجودات دارای ماهیّت تصوّر نموده است. و همین تصوّر نادرست است که عدّه ای را وادار به انکار خدا نموده لذا می گویند: اثبات می کنیم که خدا وجود ندارد. و الحقّ که راست می گویند ؛ آنچه آنها به نام خدا تصوّر نموده اند یقیناً موجود نیست. ولی اگر کسی ادّعا کند که خدای مورد نظر حکمای اسلامی ــ آنگونه که توضیح داده شد ــ موجود نیست ، سر از تناقض در می آورد. چون « خدا موجود نیست یا خدا وجود ندارد » یعنی « وجود موجود نیست یا وجود وجود ندارد »

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: